Το φοινικέλαιο είναι ένα εδώδιμο έλαιο, που τια τελευταία χρόνια έχει έρθει στην επικαιρότητα κάτω από ένα φως αμφισβήτησης και έριδος, μετά από πρόσφατες αναφορές ότι είναι πιθανώς καρκινογόνο, όταν υπόκειται σε υψηλές θερμοκρασίες κατά την επεξεργασία του.

​

Και ενώ ορισμένοι κατασκευαστές τροφίμων έχουν απαγορεύσει το φοινικέλαιο, ο ιταλικός γίγαντας Ferrero υπερασπίζεται την χρήση του φοινικελαίου στα προϊόντα του και ειδικά στη Nutella, λέγοντας ότι “εγγυάται την ασφάλεια των προϊόντων Ferrero στους καταναλωτές”.

​

Τι είναι ακριβώς το φοινικέλαιο;

​

Το φοινικέλαιο είναι ένα βρώσιμο φυτικό λάδι που εξάγεται από τον καρπό του φοινικόδεντρου Elaeis guineensis. Χρησιμοποιείται ως τρόφιμο πάνω από 5000 χρόνια και παράγεται κατά κύριο λόγο στην Αφρική και τη Νοτιοανατολική Ασία, καθώς και σε περιοχές της Νότιας Αμερικής με πολύ χαμηλό κόστος παραγωγής και μεγάλη αποδοτικότητα καλλιεργειών (ένα εκτάριο καλλιέργειας αποδίδει 6 φορές περισσότερο λάδι από ότι η ίδια ποσότητα ελαιοκράμβης). Η αυξανόμενη χρήση του στη βιομηχανία τροφίμων οφείλεται στο χαμηλό του κόστος, τις πολλαπλές του χρήσεις και την υψηλή του ανθεκτικότητα απέναντι στις ακραίες θερμοκρασίες και κυρίως στην οξείδωση κατά το τηγάνισμα. Από το 2007 και πλέον, το φοινικέλαιο καταλαμβάνει την πρώτη θέση στην παραγωγή φυτικών ελαίων παγκοσμίως. Αυτό το εδώδιμο έλαιο είναι το πρώτο σε κατανάλωση αυτήν τη στιγμή στον κόσμο. Υπολογίζεται ότι η συνολική αξία του κλάδου εξαγωγής, επεξεργασίας και χρήσης του φοινικελαίου ήταν 65,73 εκατομμύρια δολάρια το 2015 και αναμένεται να φθάσει τα 92,84 εκατομμύρια δολάρια το 2021, σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση της Zion Market Research το Δεκέμβριο του 2016.Η κατανάλωση του φοινικέλαιου αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο και τα στοιχεία της WWF δείχνουν ότι, από τα 50 εκατομμύρια τόνους το 2011, θα φτάσει τα 77 εκατομμύρια τόνους το 2050.

​

Πόσα από τα προϊόντα που χρησιμοποιούμε καθημερινά περιέχουν φοινικέλαιο;

​

Το φοινικέλαιο χρησιμοποιείται παγκοσμίως ως μαγειρικό λάδι, με τη μορφή μαργαρίνης καθώς και στη ζαχαροπλαστική. Ένα στα 10 προϊόντα που συναντάμε στα ράφια των σούπερ μάρκετ της Ευρώπης (και μερικές φορές έως 5 στα 10 προϊόντα, ανάλογα με τη χώρα) έχει παρασκευαστεί με φοινικέλαιο: μπισκότα, σοκολάτες, κέικ, πατατάκια, παγωτά, μαργαρίνες, μαγιονέζες, είναι μερικές μόνο από τις τροφές που περιέχουν το επίμαχο λάδι, παράγωγα του οποίου χρησιμοποιούνται επίσης σε καλλυντικά, σαπούνια και απορρυπαντικά.

​

Δείτε την σχετική λίστα με καθημερινά προϊόντα που μπορεί να περιέχουν φοινικέλαιο:

​

• Κραγιόν: Το φοινικέλαιο χρησιμοποιείται στο κραγιόν καθώς διατηρεί το χρώμα καλύτερα, δεν λιώνει σε υψηλές θερμοκρασίες, έχει μια ομαλή εφαρμογή και ουσιαστικά καμία γεύση.

• Ζύμες για πίτσα: Προστίθεται τόσο στις κατεψυγμένες, όσο και στις νωπές ζύμες για πίτσα, για να μην κολλάνε μεταξύ τους και για να ενισχύσει την υφή τους.

• Σαμπουάν: Χρησιμοποιείται ως μαλακτικό μέσο που βοηθά στην επαναφορά των φυσικών ελαίων των μαλλιών, που έχουν χαθεί από τα μαλλιά από την χρήση άλλων σαμπουάν.

• Παγωτά: Κάνει το παγωτό πιο λείο και κρεμώδες.

• Απορρυπαντικά: Επεξεργάζεται για να δημιουργήσει σαπούνια, σκόνη πλυσίματος και άλλα προϊόντα καθαρισμού.

• Μαργαρίνη: Χρησιμοποιείται στην μαργαρίνη, επειδή παραμένει σε στερεά κατάσταση σε θερμοκρασία δωματίου και είναι απαλλαγμένο από τρανς λιπαρά.

• Σοκολάτα: Δίνει μια πιο λεία και λαμπερή εμφάνιση σε κάποια προϊόντα σοκολάτας και τα προστατεύει από το λιώσιμο.

• Μπισκότα: Σε ημι-στερεά κατάσταση σε θερμοκρασία δωματίου, το φοινικέλαιο χρησιμοποιείται για να δώσει στα ψημένα προϊόντα μια κρεμώδη γεύση και υφή.

• Βιοκαύσιμα: Κάποια βιοκαύσιμα παράγονται από φοινικέλαιο.

• Σαπούνια: Το φοινικέλαιο χρησιμοποιείται λόγω της ιδιότητάς του να απομακρύνει άλλα έλαια και βρωμιές από τα μαλλιά και το δέρμα, ενώ ταυτόχρονα ενυδατώνει.

• Συσκευασμένα προϊόντα άρτου: Χρησιμοποιείται ευρέως, επειδή παραμένει σε στερεά κατάσταση σε θερμοκρασία δωματίου, είναι εύχρηστο στην διαδικασία ψησίματος και έχει χαμηλό κόστος.

Οι παρασκευαστές τροφίμων επιλέγουν το φοινικέλαιο λόγω της ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του, καθώς απαιτεί μικρή έως καθόλου υδρογόνωση και παρατείνει το χρόνο ζωής των προϊόντων. Για να έχουν τέτοια πλεονεκτήματα άλλα φυτικά έλαια, όπως το ηλιέλαιο ή το σπορέλαιο, απαιτείται μεγαλύτερο κόστος και περισσότερη επεξεργασία. Σύμφωνα με το WWF το φοινικέλαιο μπορεί να “κρύβεται” με διάφορες ονομασίες, που κυμαίνονται από την κοινή ονομασία “φυτικά έλαια” έως και “παλμιτική αλκοόλη”, ή “φοινικική αλκοόλη” (palm tree = φοίνικας).

​

Ποιο ειναι το πρόβλημα με το φοινικέλαιο;

​

Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η χαμηλή τιμή και οι ιδιότητές του καθιστούν το φοινικέλαιο ιδιαίτερα ελκυστικό και δημοφιλές στην επεξεργασία τροφίμων, εντούτοις εδώ και δύο δεκαετίες έχει προκληθεί πολύς θόρυβος και διαμάχη γύρω από αυτό το φυτικό έλαιο. Οι μεγαλύτεροι προβληματισμοί εκφράζονται για τις επιπτώσεις του στην υγεία αλλά και στο περιβάλλον. Η σύνθεση του φοινικέλαιου μοιάζει περισσότερο με εκείνη του ζωικού λίπους παρά με τη σύνθεση του φυτικού ελαίου καθώς περιέχει κορεσμένο λίπος σε ποσοστό περίπου 48%. Περιέχει, επίσης, και υψηλό ποσοστό του μονοακόρεστου ελαϊκού οξέος (37%). Ισχυροί επιστημονικοί φορείς της Ευρώπης και των ΗΠΑ, όπως το Κέντρο Επιστήμης για το Δημόσιο Συμφέρον (Center for Science in the Public Interest) τονίζουν ότι, με βάση τις μετα-αναλύσεις, η υπερβολική πρόσληψη παλμιτικού οξέος (το βασικό κορεσμένο λίπος στο φοινικέλαιο) συμβάλλει στις καρδιοπάθειες. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, το ινστιτούτο “The National Heart, Lung and Blood Institute”, καθώς και άλλες διεθνείς υγειονομικές αρχές πιέζουν για την ελάττωση της κατανάλωσης φοινικέλαιου, δηλώνοντας ότι υπάρχουν πειστικά στοιχεία περί αυξημένου κινδύνου ανάπτυξης καρδιαγγειακών παθήσεων. Μάλιστα, τo ινστιτούτο “National Institute of Health” του υπουργείου Γεωργίας των ΗΠΑ συμπέρανε το 2006 ότι το φοινικέλαιο δεν είναι ένα ασφαλές υποκατάστατο για τα τρανς λιπαρά (μερικώς υδρογονωμένα λίπη) που χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία τροφίμων καθώς έχει την ίδια επιβλαβή επίδραση στα επίπεδα της LDL χοληστερόλης και της απολιποπρωτεΐνης Β.

Τον Μάιο του 2016, η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA) δημοσίευσε μια έρευνα με την οποία ενημέρωνε ότι προσμείξεις στο φοινικέλαιο εγείρουν πιθανές ανησυχίες για την υγεία σε όλους τους τομείς. Το επιστημονικό πάνελ της EFSA διαπίστωσε ότι ο κύριος κίνδυνος για καρκίνο αφορά τα τους γλυκιδυλεστέρες (είδος λιπαρών οξέων) που σχηματίζονται κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας τροφίμων, ή όταν το φοινικέλαιο διυλίζεται σε θερμοκρασίες πάνω από 200 °C.

“Υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις”, ότι οι γλυκιδυλεστέρες ενέχουν κίνδυνο πρόκλησης καρκίνου, δήλωσε τον Μάιο του 2016 η Helle Knutsen, πρόεδρος της επιτροπής εμπειρογνωμόνων της EFSA για τις μολυσματικές προσμείξεις στην τροφική αλυσίδα.

​

Ωστόσο, υπάρχει και ο αντίλογος των οπαδών του προϊόντος, που το θεωρούν μια καλή εναλλακτική λύση σε σχέση με τα επικίνδυνα τρανς - λιπαρά και επικαλούνται μελέτες σύμφωνα με τις οποίες το φοινικέλαιο, αν και έχει υψηλή περιεκτικότητα σε κορεσμένα λιπαρά, δεν αυξάνει τα επίπεδα της κακής χοληστερόλης (LDL) στο αίμα, χωρίς ωστόσο να εξετάζουν τις συνολικές επιπτώσεις στην καρδιαγγειακή λειτουργία. Επίσης, ναι μεν το φοινικέλαιο είναι πλούσιο σε κορεσμένο λίπος, αλλά περιέχει και σε ποσοστό 40% το μονοακόρεστο ελαϊκό οξύ και είναι ευρέως γνωστό ότι οι Μεσογειακοί πληθυσμοί που καταναλώνουν υψηλές ποσότητες ελαιολάδου (υψηλή περιεκτικότητα σε ελαϊκό οξύ) έχουν χαμηλά επίπεδα θνησιμότητας από καρδιοπάθειες. Επιπρόσθετα, το φοινικέλαιο είναι πλούσιο σε ισχυρά αντιοξειδωτικά καροτενοειδή (εξού και το χαρακτηριστικό σκούρο κόκκινο χρώμα του), όπως το α- και β-καροτένιο, το λυκοπένιο και τουλάχιστον 10 ακόμα καροτένια, ενώ παράλληλα το αντιοξειδωτικό του «δυναμικό» περιλαμβάνει τοκοφερόλες, τοκοτριενόλες (είδη Βιταμίνης Ε) και συνένζυμο Q10.

Ωστόσο, αν και αναγνωρίζονται τα οφέλη που μπορεί το φοινικέλαιο να έχει για την υγεία, εντούτοις είναι δεδομένο ότι στον καταναλωτή δύσκολα φτάνει φοινικέλαιο που δεν έχει υποστεί έντονη επεξεργασία. Αποτέλεσμα της επεξεργασίας είναι η απώλεια πολλών από τα θρεπτικά συστατικά που ενυπάρχουν φυσιολογικά στο έλαιο ενώ επιβαρύνεται και η διαδικασία της πέψης του. Άλλωστε, το φοινικέλαιο δεν πρέπει να επαναχρησιμοποιείται μετά από ένα τηγάνισμα, καθώς έχει βρεθεί ότι υπάρχει απώλεια των καροτενοειδών του σε ποσοστό άνω του 70%.

​

Πέρα, όμως, από την αντιπαράθεση για την κατανάλωση του φοινικέλαιου, η ίδια η καλλιέργεια του φοινικόδεντρου τείνει να εξελιχθεί σε οικολογικό εφιάλτη. Η παραγωγή του φοινικέλαιου καταγράφεται ως αιτία σημαντικής και συχνά μη αναστρέψιμης καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος. Η αυξημένη ζήτηση έχει οδηγήσει στην αποψίλωση τροπικών δασών, ώστε να δημιουργηθούν οι εκτάσεις για μονοκαλλιέργειες φοίνικα. Αποτέλεσμα είναι η καταστροφή οικοσυστημάτων με τρομακτικούς ρυθμούς και είδη όπως ο ουραγκουτάγκος και η τίγρη της Σουμάτρας απειλούνται με εξαφάνιση. Παράλληλα, τεράστιες εκτάσεις γης αποξηραίνονται ή καίγονται προκειμένου να επεκταθούν οι φυτείες φοίνικα. Έτσι, μεγάλες ποσότητες άνθρακα απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα και συμβάλλουν στην επιδείνωση του φαινόμενου του θερμοκηπίου. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις, όπως η Greenpeace και το World Wildlife Fund – WWF, κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την οικολογική επιβάρυνση από τις καλλιέργειες φοίνικα.

​

Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε;

​

Κανένας διεθνής οργανισμός δεν έχει απαγορεύσει την κατανάλωση φοινικέλαιου. Ο εκπρόσωπος της ασφάλειας τροφίμων της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με διάφορα τρόφιμα τα οποία περιέχουν φοινικέλαιο τόνισε πως δεν πρόκειται να υπάρξει καθολική απαγόρευση του φοινικέλαιου, αλλά πιθανή ρύθμιση των ορίων ασφαλούς κατανάλωσης.

Το European Food Information, αναφέρει πως δεν υπάρχουν συγκεκριμένες ανησυχίες για την ασφάλεια του φοινικέλαιου.

Το φοινικέλαιο χρησιμοποιείται κατά κόρον στα τυποποιημένα τρόφιμα, αλλά μπορεί να λείπει εντελώς από τη σπιτική μαγειρική. Είναι στο χέρι μας να μην επιλέγουμε προϊόντα όπως μαργαρίνη, που συνήθως έχει ως κύριο συστατικό το φοινικέλαιο, αλλά ελαιόλαδο ή ηλιέλαιο, είτε για μαγείρεμα, τηγάνισμα, ή και στα γλυκά. Στο βαθμό που αγοράζουμε τυποποιημένα προϊόντα, σε ορισμένα από αυτά υπάρχει η επιλογή να αποφύγουμε το φοινικέλαιο π.χ. πατατάκια με ηλιέλαιο ή αραβοσιτέλαιο αντί φοινικέλαιου. Περιορίζοντας τα τυποποιημένα τρόφιμα περιορίζουμε την πρόσληψη πολλών χημικών πρόσθετων ουσιών και αποφεύγουμε την επεξεργασία των τροφών που αφαιρούν τις θρεπτικές τους ουσίες και δημιουργούν πιθανούς κινδύνους για την υγεία.

Με βάση όλα τα ανωτέρω δεδομένα είναι μάλλον πρώιμο να καταλήξουμε ότι το φοινικέλαιο είναι επικίνδυνο για τη δημόσιγα υγεία. Σε κάθε περίπτωση, κάνοντας πιο υγιεινές επιλογές στη διατροφή μας, με λιγότερα τυποποιημένα προϊόντα, λιγότερα λιπαρά, περισσότερα φρούτα και λαχανικά μπορούμε την ίδια στιγμή να μειώσουμε την έκθεσή μας όχι μόνο στο φοινικέλαιο, αλλά και σε άλλες πιθανές πηγές βλαβερών ουσιών.